Beskonceptnost

Ana Ereš

Apstrakcija u doba beskonceptnosti

Poznati američki apstraktni slikar Ed Rajnhard (Ad Reinhardt) je davne 1946. godine objavio šaljivi strip didaktičke funkcije Kako gledati kubističku sliku (How to look at a cubist painting) čiji je segment postao skoro nezaobilazan materijal za objašnjavanje nerazumevanja moderne umetnosti. U njemu je prikazan muškarac odeven u građansko odelo sa šeširom na glavi pred apstraktnom slikom u koju upire prstom podrugljivo joj postavljajući pitanje: „Ha ha, šta ovo predstavlja?“. Reagujući na pitanje, apstraktna slika se ljutito okreće prema posmatraču i odgovara: „Šta ti predstavljaš?“ U nizu implikacija koje ovaj duhoviti komentar o komplikovanom odnosu slike i posmatrača otvara, ističe se ona o kulturološki uvreženom statusu slike kao predstavi/objektu/vizuelnom iskazu za koji se pretpostavlja da nosi specifično semantičko, istorijsko, teorijsko i(li) simboličko značenje – da postoji kao reprezentacija ideje koju je potrebno otkriti, saznati, ispričati. Duhovito komentarišući ovako konstituisan, gotovo kultni status slikarstva od koga se očekuje da proizvodi različite slojevi i vrste značenja, što sliku prevodi u domen mitskog objekta velike potencije, Žolt Kovač 2000. godine stvara Slikarstvo razvija natprirodne sposobnosti, jednu vrstu indirektnog autoportreta u kome je umetnik fotografisan kako levitira pred nekoliko apstraktnih slika okačenih na zidu ateljea. U konstantnoj potrazi da istraži i ukaže na kompleksne mehanizme kojima slika u formalnom i semantičkom smislu progovara i polemiše o sebi i publici sa kojom se sučeljava, Žolt Kovač temelji svoju umetničku praksu tokom koje od prve Dobre i loše slike (2000) otkriva Nevidljive slike (2002), upućuje na Ekransku apstrakciju (2005), slika Glupe slike (2008-09) i bavi se Slikama suvišnih informacija (2010), veruje u Sjajne slike (2021-13), uzvikuje Blagi Bože, Smrt, Upomoć i druge slike (2017), pokušava Preživeti rad (2017-19) i sve to ne bi li stigao do koncepta Beskonceptnosti – serije apstraktnih slika koje predstavlja u okviru svoje najnovije izložbe. „Ha, ha, šta predstavljaju beskonceptne slike, sve ove sprejom na platno nanete tačke, krugovi i linije različitih boja“, zapitaće se zaintrigirani posmatrač. Da li je na dobrom putu da otkrije značenje?

Beskonceptnost kao referentni okvir za razumevanje nove serije slika Žolta Kovača otvara nekoliko problemskih pitanja u vezi sa stanjem savremenog slikarstva koja valja razmotriti. Pre svega, radi se o umetnikovom činu označavanja, odnosno imenovanja koje upućuje na slikarsku metodologiju: ove su slike – različito od njegovih prethodnih radova – nastale „bez koncepta“, bez unapred razvijenog kontekstualnog, idejnog ili reprezentacijskog podteksta na koji bi se oslanjale i koji bi materijalizovale kroz jezik apstrakcije. Brisanjem konceptualnog umetnik slike svodi na polja za izvođenje semantički neopterećenih apstraktnih kompozicija koje ostaju kao otisak neposrednog slikarskog gesta, i to gesta koji ne ostavlja direktan trag rukom slikara na platnu, već boje nanosi korišćenjem spreja i šablona. Ovakav postupak komplikuje referentni okvir slike utoliko što ga konstruiše kao strukturu zasnovanu na principu otvorene mreže koja je bliska logici organizacije digitalne slike. Na osnovu navedenog moglo bi se reći da ovako koncipiran „beskonceptni“ pristup slikanju zapravo predstavlja koncept za sebe i da umetnik proizvodi paradoks insistiranjem na uklanjanjem koncepta iz svoj slikarskog postupka. No, kako stvari u slikarstvu nikada nisu evidentne na prvo gledanje, pokušajmo da paradoks beskonceptualnosti razrešimo povratkom na pitanje slikarskog jezika.

Žolt Kovač bira jezik apstrakcije za izvođenje beskonceptnih slika – stilski, značenjski i teorijski specifičnu formu koja nosi pregršt istorijskih i društvenih konotacija: od osnovne formalističke premise o modernistički shvaćenom autonomnom mediju slike, preko razumevanja slikarstva kao auto-refleksivne, teorijski utemeljene operacije i radikalnog, revolucionarnog avangardnog jezika, kao i forme sposobne da iznese snažne ekspresivne, egzistencijalne i emocionalne sadržaje, te minimalističke i analitičke postupke, ali i važnog sredstva u spoljno-političkim sučeljavanjima, kao i popularne forme luksuzne robe u tržišnom svetu umetnosti – formalni jezik koji u savremenom slikarstvu, čini se, može biti ultimativna referenca za sve.[1] Apstrakcija se na taj način udaljava od operacije apstrahovanja (za koju je izvorno vezana) i postaje forma pogodna ili sposobna da da se prilagodi i zadovolji različite funkcije, koncepte i namene. U tom smislu može se reći da apstrakcija nastaje „iz materijalne prakse, pre misli“ i „usmerava konceptualizacije“ (umesto da ih ilustruje), čime „zadire u proces koji određuje morfologije socijalnih i kulturnih institucija i konvencija“.[2] Ona funkcioniše kao forma koja je izbegavajući referentnost postigla kontra-efekat i postala jezička konvencija koji je u svojoj „nečitljivosti“ razumljiva svima i može da predstavi bilo šta, ali ne zbog toga što je svedena na banalizovani označitelj, već zbog toga što je izgubila referentni potencijal u smislu istoričnosti. Apstrakcija koju Kovač bira da „pobegne“ od koncepta angažuje elemente apstraktnog jezika kako ga poznajemo istorijski, ali ne pretenduje da ostvari novi niti koherentni stilski obrazac koji bi reprezentovao kulturološki okvir u kome je nastala,[3] jer takav okvir u atemporalno organizovanoj savremenosti nije moguć. U savremenosti koja izmiče logici istorične organizacije vremena (post-history) i koju karakteriše relativizacija bilo kakvog determinisanog značenja (post-truth), slikarstvo beskonceptnosti čini se logičnim paradoksom. Nema koncepta jer nema ni ideje koju je potrebno apstrahovati. Drugim rečima, prevedimo na lokalnu verziju šaljivo pitanje sa početka teksta: „Šta je slikar hteo da kaže?“ – „Ništa, slikar je hteo da slika.“

[1] Uporedi sa: Gean Moreno, „Introduction“, in In the Mind but Not from There. Real Abstraction and Contemporary Art, Verso, London/New York 2019, 9.

[2] Isto, 13.

[3] O atemporalnosti, odnosno aistoričnosti, kao okviru za razumevanje slikarskih pozicija danas više u: Laura Hoptman, The Forever Now. Contemporary Painting in an Atemporal World, The Museum of Modern Art, New York 2014, 13–22.[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]